ДАВЛАТ ТУШУНЧАСИ ВА УНИНГ МОҲИЯТИ
Давлат, давлатнинг келиб чиқиши мураккаб ҳодиса, қийин муаммолардан бири бўлганлиги туфайли кўплаб олимлар унинг моҳияти, келиб чиқиши, таърифи тўғрисида қадим даврлардан бошлаб турли–туман фикрларни асрлар давомида билдириб келганлар.
Давлат жамиятга тегишли сиёсий ташкилотдир. Давлат – жамиятнинг ягоналиги таъминлайдиган сиёсий ташкилот бўлиб, махсус механизим воситасида жамият ишларини бошқарувчи суверен оммавий – сиёсий ҳокимият сифатида ҳуқуққа умумий мажбурий хусусият бахш этади, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини, қонунийлик ва ҳуқуқий манфаатларини кафолатлайди.
Қадим даврлардан бошлаб давлатлар пайдо бўлган бўлса, вужудга келган давлатларнинг ҳар бири ўзига хос тарзда такрорланмас жараёнларни босиб ўтган. Асрлар давомида олимлар давлатларнинг вужудга келишида бир – бирига ўхшаш ва кўп такрорланадиган жиҳатларни умумлаштирган ҳолда шу асосда турли таълимот, турли назарияларни илгари сурганлар. Назария ва таълимотлар асосида давлатнинг келиб чиқишига таъриф берадилар. Давлатнинг келиб чиқиши тўғрисидаги таълимот ва назарияларга – диний, табиий–ҳуқуқий, патриархал, шартнома, зўравонлик, тарихий– материалистик, органик, психологик назариялар киради.
Теологик (диний) назария – таълимот тарафдорларининг фикрича, давлат ва бошқарув жараёнларининг вужудга келиши бевосита Худо (Аллоҳ Таоло)нинг инояти ҳисобланади. Шу сабабли давлатнинг келиб чиқиши, ҳукмдорлар, сулолаларнинг давлатни бошқариши инсониятга эмас балки, илоҳий аҳамиятга боғлиқлигини ҳамда илк давлатларнинг диний бошқарув шаклларини (теократик) қаттиқ туриб ҳимоя қилади.
Патриархал назария – Бу назария дастлаб Аристотел асарларида асосланиб, XIII аср Р.Фильмер томонидан ривожлантирилди. Бу назария тарафдорлари давлат дастлаб бевосита оиладан ўсиб чиққан деб ҳисоблайди. Унга кўра давлат ҳокимияти отанинг оила аъзолари устидан ҳокимлигини белгилаб беради.
Патремонал назария – XIX асрда яшаган француз олими А.Галлер томонидан ишлаб чиқилган. Бу назария тарафдорлари давлатни ерга мулкчилик ҳуқуқидан келиб чиққан (патримонум) деб ҳисоблашади. Яъни, ҳокимият ерга эгалик қилиш ҳуқуқидан бевосита у ерда яшовчи одамларга ёйилади.
Шартномавий назария – XVII-XVIII асрларда кенг ёйилган бу назария тарафдорлари Ғарб Уйғониш даврининг етук мутафаккирлари – А.Горций, Ж.Локк, Т.Гоббс, Ж.Руссо, Д.Дидро, Ш.Монтескье кабилар эди.
Бу назарияга кўра давлат – одамлар ўртасида тузилган шартнома асосида одамларнинг онгли равишда бирлашишидир. Одамлар шартноманинг кучи билан ўз эркинлиги, ўз ҳокимиятининг бир қисмини давлатга берадилар.
Зўравонлик назарияси – Тарафдорлари: Е.Дюринг, Л.Гумплович, К.Каутский. Бу назария тарафдорлари давлат кучсиз ва ҳимоясиз қабилаларнинг кучли ва уюшган қабилалар томонидан босиб олиниши йўли, яъни, зўравонлик ёки куч ишлатиш йўли билан пайдо бўлган деб ҳисоблайдилар.
Ирригация назарияси – Немис олими К.Виттфогель томонидан ишлаб чиқилган бу назарияга кўра, давлатларнинг пайдо бўлиши, уларнинг бирламчи деспотик шакллари шарқий аграр вилоятларда улкан иншоотларнинг қурилиши зарурияти билан боғланади. 7. Синфий назария – Тарафдорлари: К.Маркс, Ф.Энгельс, В.Ленин, Г.Плеханов. Бу назарияга кўра давлат синфлар пайдо бўлиши ва улар ўртасида синфий кураш кескинлашувининг якунидир. Давлат бир синф (юқори табақа)нинг бошқа синф (қуйи табақа) устидан ҳукмронлик қуролидир.
Психология назарияси – Тарафдорлари: Л.Петражетский, З.Фрейд, Г.Тард. Бу назария тарафдорлари давлатнинг пайдо бўлишини инсон психологияси, шахснинг жамоада яшашга эҳтиёжи, обрўли кишиларни излаш, буйруқ бериш ва итоат этиш истаги билан изоҳлайдилар.
Юқорида келтириб ўтилган давлат ва унинг шаклланиши, моҳияти ҳақидаги таълимот ва назариялар, уларнинг тарафдорлари ўз фикрларини исботлашга, изоҳлашга ҳаракат қилганлар. Давлат мураккаб ижтимоий – сиёсий ҳодиса сифатида узоқ тараққиёт йўлини босиб ўтган. Давлатнинг вужудга келиш, шаклланиши ва тараққиёти турли даврларда турли ёндашувлар асосида ёритиб келинган. Давлатнинг муҳим хусусиятларидан бири унинг суверенитетга эгалигидир. “Барчамизга маълумки, ҳар бир суверен давлат ўзининг бетакрор тарихи ва маданиятига эгадир. Бу тарих, бу маданиятнинг ҳақиқий ижодкори, яратувчиси эса ҳақли равишда шу мамлакат халқи ҳисобланади”.
Сирдарё вилоят маъмурий суди
Судья катта ёрдамчиси Т.Султанов